Aktualności

19 styczeń

Zarządzanie drzewostanem – sposób na bezpieczne i zdrowe drzewa

Powszechną troską urzędników odpowiedzialnych za drzewa oraz innych zarządców nieruchomości, w tym drogowców, jest bezpieczeństwo publiczne. Wypadki związane z drzewami są wprawdzie rzadkie, ale mają one szeroki oddźwięk w mediach, zwłaszcza jeśli skutkują utratą życia. Sprawia to, że urzędnicy i zarządcy nieruchomości są pod silną społeczną presją zagwarantowania bezpieczeństwa osobom i mieniu w miejscach, w których rosną drzewa. Zadania tego nie ułatwiają skromne budżety przeznaczane na utrzymanie zieleni oraz brak planowych i konsekwentnych działań poprawiających bezpieczeństwo. Większość polskich gmin i zarządów dróg ogranicza się do działań interwencyjnych – usuwania najbardziej oczywistych zagrożeń, często dopiero po zawaleniu się drzewa. Planowe inspekcje są zwykle prowadzone bez konkretnej metodyki i często – a w zarządach dróg niemal zawsze – prowadzą osoby nieprzeszkolone w zakresie oceny statyki drzew. Trochę lepiej wygląda sytuacja w większych miastach dysponujących środkami pozwalającymi na zatrudnianie specjalistów i prowadzenie mniej lub bardziej konsekwentnej inspekcji drzew.

Trzeba jednocześnie pamiętać, że na władzach lokalnych jako organach ochrony przyrody spoczywa obowiązek ochrony drzew. I chodzi tu nie tylko o formalną realizację zapisów Konstytucji RP, ustawy o ochronie przyrody czy Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Urząd reprezentuje w lokalnej społeczności interes społeczny, w którego gestii leży utrzymanie drzew. Zapewniają one przecież wyższą jakość życia, podnoszą wartość nieruchomości, polepszają mikroklimat, wzbogacają świat przyrody… O pożytkach płynących z drzew można pisać książki.

Władze i administratorzy nieruchomości, w tym drogowcy, poddawani są więc dwojakiej presji. Jedni mieszkańcy żądają usunięcia drzew w obawie o własne bezpieczeństwo albo z powodu związanych z nimi uciążliwości, np. konieczności zamiatania liści. Inni walczą o ich pozostawienie ze względu na płynące z ich obecności korzyści estetyczne, przyrodnicze i majątkowe. W efekcie decyzje o wycince podejmuje się w sposób przypadkowy, a drzewa wycinane są nieraz na wszelki wypadek.

Wprawdzie w żadnej z dziedzin życia nie jest możliwe zapewnienie stuprocentowego bezpieczeństwa, jednak zarządca terenu musi zapewnić rozsądny jego stopień w ramach posiadanych środków. Coraz częściej zdarza się, że osoby poszkodowane lub ich ubezpieczyciele dochodzą praw na drodze sądowej. Warunkiem wyjścia obronną ręką z tej sytuacji może być wykazanie, że zarządca dochował należytej staranności, aby zapewnić bezpieczeństwo publiczne.

Jak to zrobić? W miastach i zarządach dróg Unii Europejskiej temu celowi służą systemy zarządzania drzewostanem, a w ich ramach – procedury systematycznej oceny stanu drzew. Systemy takie nie muszą być drogie, a pozwalają zmniejszyć wydatki na działania interwencyjne i odszkodowania. Jeśli nawet zdarzy się nieszczęście spowodowane przez drzewo, zarządca może uniknąć kłopotów, prezentując dokumentację kontroli drzew i w ten sposób udowadniając należytą staranność. Przyjrzymy się narzędziom i metodom zarządzania drzewostanem stosowanym w innych krajach oraz określimy wskazówki dla tworzenia prostych i tanich systemów zarządzania drzewostanem w polskich warunkach. Mamy nadzieję, że przekazana wiedza pomoże uczynić nasze tereny zieleni bezpieczniejszymi i piękniejszymi.

Czy istnieje rozwiązanie?

W wielu miastach sprawnie działają systemy zarządzania drzewostanem. Podstawą jest inwentaryzacja, którą zazwyczaj wykonuje się etapami. Przykładem jednego z wielu miast europejskich, które prowadzą gospodarkę drzewostanem, jest Hamburg. Powstała tam baza danych drzew (Baumkataster), a na przełomie lat 80. i 90. XX w. opracowano i przetestowano program pielęgnacji drzew przyulicznych, oceniając ich statykę.

W pierwszym etapie w ramach programu pilotażowego zinwentaryzowano 1000 drzew, w 1995 r. władze miasta planowały zinwentaryzować około 220 000 drzew przyulicznych, a następnie – do 1998 r. – pozostałe.

Program ochrony korzysta z rozpowszechnionego w Niemczech standardu kontroli drzew (Baumkontrolle). Drzewa sprawdza się w ustalonych odstępach czasu, np. te starzejące się, przy drogach o dużej intensywności ruchu – corocznie, przy drogach o niskim natężeniu ruchu – co dwa lata, a w przypadku drzew dojrzałych – odpowiednio co dwa i trzy lata. Wszystkie mocno uszkodzone drzewa kontroluje się co rok.

Gospodarkę drzewostanem wprowadzono też w Turynie. Jako podstawę wykorzysta – no wizualną metodę oceny statyki drzew (Visual Tree Assessment – VTA). Miasto szczyci się posiadaniem 60 000 drzew miejskich i 100 000 w parkach i ogrodach. Od lat 80. XX w. okresowo kontroluje się stan zdrowia zieleni miejskiej. Badania obejmują m.in. wytrzymałość drewna badanych drzew, a tym samym stopień zagrożenia złamaniem lub wywróceniem. Corocznie sprawdza się około 45 000 drzew. Turyn wykorzystuje przystosowaną do potrzeb miasta metodę VTA – wprowadzono tam program kontroli stabilności drzew. Na tej podstawie powstają długoterminowe programy pielęgnacji, cięć i nasadzeń.

W latach 2001–2004 przebadano 11 000 drzew – każdą ulicę sprawdzono raz lub dwa razy. Kolejnym etapem był przegląd wykonany w latach 2005–2007. Wówczas baza danych wzbogaciła się o kolejne 45 000 drzew – każde z nich poddawano oględzinom raz w roku przez trzy lata. W przypadku ulic o mniejszym znaczeniu drzewa badano tylko wizualnie, bez zastosowania specjalistycznego sprzętu.

W następstwie monitoringu przeprowadzono zabiegi na drzewach z najpoważniejszymi problemami. Dzięki temu w kolejnych latach zanotowano mniej incydentów z nimi związanych. Liczba drzew problemowych systematycznie spadała, a w 2005 r. zaledwie u jednego procenta stwierdzono poważne problemy strukturalne.

Zastosowany system umożliwił planowe gospodarowanie drzewostanami i rozwiązywanie problemów, zaczynając od tych najbardziej naglących. Długoterminowy plan kontroli i pielęgnacji zmniejszył również przypadki nieuzasadnionych wycinek wskutek emocjonalnego podejścia lub innych niewłaściwych powodów. Należy zaznaczy, że Turyn w 1998 r. przyjął długoterminowy program gospodarowania drzewami przy ulicach i w parkach historycznych.

PRZYKŁADOWE NARZĘDZIA ZARZĄDZANIA DRZEWOSTANEM

1. Metody obliczania wartości drzew

Capital Asset for Amenity Trees (CAVAT)

W krajach Unii Europejskiej stosowane są różne sposoby zarządzania drzewostanami miejskimi. Jedne z ważniejszych to metody uwzględniające wartość drzew, a wśród nich Capital Asset for Amenity Trees (CAVAT).

W metodzie tej drzewostan miejski uznawany jest za majątek trwały, czyli element podwyższający wartość terenu, podobnie jak w przypadku nieruchomości. Traktowany jest jako możliwość podniesienia wartości majątku gminy, a nie obciążenie budżetu miasta i dlatego należy nim prawidłowo zarządza.

Metoda CAVAT stosowana jest nie tylko jako strategiczne narzędzie planowania i podejmowania decyzji dotyczących całej zieleni miejskiej, lecz także w przypadku konieczności określenia wartości konkretnego drzewa.

Pełną wersję metody stosuje się wtedy, gdy wymagana jest dokładność i istnieje wystarczająca liczba zasobów, natomiast wersję skróconą wykorzystuje się w przypadku konieczności przybliżonej wyceny dużych powierzchni.

Pełna metoda uwzględnia wartość gatunku i rozmiaru drzewa – średnicę pnia, lokalizację – zagęszczenie, użytkowanie i dostępność, wartość funkcjonalną, weryfikację wartości o czynniki pozytywne i negatywne oraz ocenę przewidywanej długości życia w stanie stabilności.

Metoda wyceny wartości drzew IGPiM

Tę metodę określającą wartość drzewa na podstawie kosztów odtworzenia opracowano w Polsce w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa. Wyznacza ona wartość odtworzenia drzewa liczoną w oparciu o krajowe ceny szkółkarskie (wartość podstawowa) z jednoczesnym uwzględnieniem uwarunkowań rozwojowych drzew (wartość gatunkowa), wartości związanej z typem miejsca, na którym rośnie (współczynnik lokalizacji i przyrostowy), a także żywotności drzewa (współczynnik kondycji).

Wymienione metody pozwalają wyliczyć wartość drzew, dzięki czemu dostarczają decydentom argumentów do zarządzania nimi. Możliwe jest na przykład wyliczenie, jakie straty przyniesie wycięcie drzew przy planowanej inwestycji albo o ile spadnie ich wartość wskutek uszkodzeń. Taka wiedza wpływa na decyzje dotyczące koniecznych nakładów na pielęgnację i ochronę drzew.

2. Metody zmniejszające ryzyko szkód wyrządzonych przez drzewa

Quantifi ed Tree Risk Assessment (QTRA)

Inna grupa metod to te, które jako priorytet przyjmują ocenę i następnie redukcję ryzyka. Podczas zbierania danych dotyczących stanu drzew uwzględnia się ich statykę. Na tej podstawie zaleca się zabiegi pielęgnacyjne i to, na ile są one pilne, czyli określa się priorytety prac. Przykładem jest metoda Quantifi ed Tree Risk Assessment (QTRA) , która ocenia prawdopodobieństwo, czy drzewo uszkodzi budynki, samochody i będzie stwarzać zagrożenie dla ludzi. W metodzie tej zarządzane tereny dzielone są na strefy o różnym poziomie ryzyka i jego tolerowania. Na tej podstawie ustala się stopień szczegółowości prowadzonych inspekcji.

Wizualna Ocena Drzewa (Visual Tree Assessment, VTA)

Popularną metodą wykorzystywaną do celów zarządzania drzewostanem jest wizualna (wzrokowa) metoda oceny statyki drzew (Visual Tree Assessment). Tu, podobnie jak i w innych stosowanych w Europie systemach, rozróżnia się pojęcia niebezpieczeństwa i ryzyka.

Zagrożenie to skłonność do wyłamania się części lub całego drzewa, uzasadnione statystycznie, z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem, że może wystąpić.

Ryzyko to kombinacja zagrożenia i zakresu szkód , które może wyrządzić drzewo. Składa się na nie prawdopodobieństwo upadku drzewa lub jego części oraz „wrażliwość” narażonego obiektu: ludzi, budynków lub mienia innego rodzaju. Oceny dokonuje się wzrokowo. W przypadku symptomów, których nie można jedno – znacznie w ten sposób zinterpretować, stosuje się narzędzia pozwalające uzyskać obraz wnętrza drzewa i zasięgu zniszczonych tkanek: młotek impulsowy, tomograf dźwiękowy, rezystograf. VTA proponuje ocenę ryzyka i kategoryzowanie go w pięciu klasach prawdopodobieństwa upadku (A, B, C, CD i D), gdzie A to prawdopodobieństwo nieznaczne, B – niskie, C – umiarkowane, CD – wysokie, D – stan drzewa nieodwracalny i konieczne jest jego wy – cięcie (Suchocka 2012). Definicje klasy prawdopodobieństwa upadku opracowano w International Society of Arboriculture. Stosowane są one powszechnie w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki przy ocenie zagrożeń związanych ze stanem drzew.

dr inż. Marzena Suchocka